Etiologia zaburzeń nerwicowych (lękowych)
Etiologia zaburzeń nerwicowych musi przede wszystkim określić powody pojawienia się i utrzymywania nadmiernie wysokiego poziomu lęku u pacjentów.
Lęk to nieprzyjemny stan emocjonalny związany z odczuwaniem nieadekwatnego zagrożenia doświadczany przez pacjenta jako uczucie napięcia emocjonalnego, niepokoju czy paniki. W przeciwieństwie do strachu nie pojawia się w odpowiedzi na realnie występujące zagrożenie a raczej jest przejawem ujawniania się konfliktów wewnątrzpsychicznych.
Etiologia zaburzeń nerwicowych jest przedmiotem złożonych badań prowadzonych zarówno z perspektywy czysto biologicznej (medycznej, psychiatrycznej) jak i też klinicznej, psychologicznej (psychoanalitycznej, psychodynamicznej, kognitywno-behawioralnej) czy też psychospołecznej (socjologicznej, antropologicznej).
Najpełniejszy i najbardziej adekwatny opis powstania mechanizmów nerwicowych dają teorie – psychoanalityczna i psychodynamiczna, które wypracowały też skuteczne i złożone metody leczenia zaburzeń nerwicowych – psychoanalizę i psychoterapię psychodynamiczną. Wnioski jakie zostały sformułowane w ich ramach są również najbardziej zbliżone do spostrzeżeń jakie pojawiły się w kontekście badań mózgu i zachowań psychicznych prowadzonych w ramach neuronauki (neuroscience).
Przyczyny ujawnienia się zaburzeń nerwicowych związane są doświadczaniem przez pacjenta nieuświadomionych konfliktów wewnątrzpsychicznych o bardzo złożonym charakterze. Zazwyczaj ich istotą jest doświadczanie niemożności zrealizowania różnorakich potrzeb popędowych w sytuacji ograniczeń wynikających z uwewnętrznionych norm moralnych i zasad społecznych oraz realnych możliwości pacjenta. Teorie psychodynamiczne zwracają również uwagę na uwewnętrznione wczesne doświadczenia relacyjne – schematy ja oraz obrazy obiektów (ważnych emocjonalnie osób), ich wzajemne relacje i wynikające z tego napięcia emocjonalne. Pozwala to zrozumieć kontekst wystąpienia objawów lękowych w sytuacjach pozornie neutralnych emocjonalnie, ale poprzez zainicjowanie wewnątrz-psychicznych procesów je ujawniające.
Modele poznawcze i behawioralno-poznawcze powstawania nerwicy koncentrują się powstawaniu objawów lękowych jako wyuczonych nieprawidłowych schematów poznawczych i behawioralnych. Możemy tu mówić o uwarunkowaniu lękowym na określone sytuacje środowiskowe, nadmiernej generalizacji zachowań związanych z lękiem, nadmiernej personalizacji zdarzeń obojętnych. W dobie badań neuroscience model poznawczo-behawioralny wydaje się trafnie opisywać te zjawiska lękowe, które są szczególnie związane z jednoznacznie zdefiniowanymi bodźcami środowiskowymi. Szczególnie wartościowy jest tu model etiologiczny fobii specyficznych z jasno określonym programem terapii.
Biologiczny model lęku i powstawania zaburzeń nerwicowych uwzględnia z kolei predyspozycje konstytucjonalne do doświadczania zbyt wysokiego poziomu lęku przez pacjenta. Zakłada on genetycznie uwarunkowaną predyspozycję do przeżywania nadmiernie intensywnych negatywnych emocji (głównie lęku, ale też wzmożonego napięcia, drażliwości, niepokoju, smutku), które mogą generować powstawanie zaburzeń nerwicowych. Nie stoi to w istotnej sprzeczności z teorią psycho-dynamiczną ani kognitywną – pozwala nawet lepiej zrozumieć jej założenia dotyczące konstytucjonalnego uwarunkowania konfliktów wewnątrz-psychicznych.
Należy też pamiętać, że lęk bywa objawem niektórych chorób somatycznych – pojawia się w nadczynności tarczycy, guzie chromochłonnym, zespole wypadania zastawki dwudzielnej, innych chorobach układu krążenia (nadciśnieniu tętniczym, stanach po zawale serca i operacjach kardiologicznych), hipoglikemii czy zespole napięcia przedmiesiączkowego.
Lęk pojawić się może również jako skutek nadużycia niektórych leków i środków psychoaktywnych – alkoholu, kofeiny, środków psychostymulujących i szeregu innych.
Jak widzimy bardzo trudno jest jednoznacznie (czy też jednowymiarowo) opisać mechanizm etiologiczny zaburzeń lękowych. Kluczowa w jest w naszej ocenie, wnikliwa analiza wywiadu zebranego od pacjenta wsparta pogłębioną diagnozą psychologiczną (testy psychologiczne).