Ostra reakcja na stres (ASD) i Zespół Stresu Pourazowego (PTSD) należą do najdotkliwszych zaburzeń  potraumatycznych.

Oba zespoły mogą być rozpoznawane u osób, które doświadczyły sytuacji stresowej o skrajnym natężeniu to znaczy takiej, w następstwie której zetknęła się ona z zagrożeniem życia, ryzkiem poważnych obrażeń lub zagrożeniem integralności cielesnej. Co ważne sytuacje te nie muszą dotyczyć tylko pacjenta, ale również innych osób – bycie świadkiem (bezpośrednim lub emocjonalnie zaangażowanym) takowych wydarzeń również jest ważnym czynnikiem ryzyka wystąpienia zaburzeń pourazowych.

Drugim, kluczowym aspektem diagnostycznym pozwalającym na stwierdzenie ASD lub PTSD jest zbadanie w jaki sposób została przeżyta owa sytuacja traumatyczna. Istotne rozpoznawczo jest wystąpienie zarówno silnej reakcji emocjonalnej podczas wydarzenia traumatycznego (lęku, paniki, poczucia przerażenia i bezradności, odrętwienia) jak i objawów dysocjacyjnych w okresie następnych dni (ASD) lub miesięcy (PTSD) po tymże zdarzeniu.

Dysocjacja jest psychicznym mechanizmem obronnym pozwalającym na częściowe chociaż odizolowanie się czy też odcięcie od intensywnych, raniących wspomnień  doświadczonej traumy. Niesie ona jednak za sobą ryzyko poważnej dezorganizacji psychiki osoby straumatyzowanej i wyraźnego pogorszenia jej poziomu funkcjonowania psychospołecznego.

Dysocjacja może dotyczyć niektórych funkcji psychicznych poprzez:

• Wycofanie się z przeżywania – amnezja dysocjacyjna (dysocjacja pamięci), stępienie lub odrętwienie emocjonalne (dysocjacja emocji), znieczulenie konwersyjne (dysocjacja doznań)
• Nieintencjonalne, intensywne przeżywanie – intruzje (wtargnięcia niechcianych, przykrych wspomnień), falshback (czuciowe ponowne przeżywanie traumy), wybuchy intensywnych emocji, chwiejność afektu
• Dezorganizację zachowania – depersonalizację, derealizację, fugę dysocjacyjną

Objawy dysocjacyjne są objawami osiowymi dla zaburzeń potraumatycznych – ostrej reakcji na stres (ASD) oraz zespołu stresu pourazowego. Należy jednak pamiętać, że oba te zespoły mają bardzo zróżnicowaną symptomatologię – rzadko kiedy obraz choroby jest typowy, prawie zawsze niezbędna jest wnikliwa diagnoza lekarska. Również skala nasilenia objawów jest różna – uwarunkowane jest to charakterem przeżytej traumy, predyspozycjami osobniczymi pacjenta, wcześniejszymi doświadczeniami urazowymi ale i też tym jaka była następcza reakcja otoczenia i jak szybko wdrożone zostało odpowiednie postępowanie profilaktyczne i terapeutyczne. 

Ze względu na zróżnicowanie objawowe istotnym jest dokładny opis kryteriów diagnostycznych ostrej reakcji na stres (ASD) i zespołu stresu pourazowego (PTSD). Pozwala to na postawienie właściwego rozpoznania i wdrożenie należytego leczenia.

W naszej ocenie najsensowniej kryteria ASD i PTSD opisane są przez Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne w klasyfikacji DSM V.

Ostra reakcja na stres (kryteria diagnostyczne według DSM V)

1. Dana osoba przeżyła zdarzenie traumatyczne, w którym były spełnione obydwa warunki:

• • osoba ta doświadczyła, była świadkiem lub miała styczność ze zdarzeniem lub zdarzeniami, które wiązały się ze śmiercią, zagrożeniem życia, poważnymi obrażeniami lub zagrożeniem integralności cielesnej, własnej lub innych osób;
  • reakcja tej osoby obejmowała strach, poczucie bezradności i przerażenie.

2. W trakcie przeżywania zdarzenia traumatycznego lub po, u osoby tej wystąpiły trzy (lub więcej) spośród następujących symptomów dysocjacyjnych:

• • Subiektywne odczucie odrętwienia, obojętności lub braku reaktywności emocjonalnej;
  • Zmniejszenie świadomości własnego otoczenia (na przykład „bycie oszołomionym”);
  • Derealizacja;
  • Depersonalizacja;
  • Amnezja dysocjacyjna (to znaczy niezdolność przypomnienia sobie ważnych aspektów traumy).

3. Zdarzenie traumatyczne jest nieustannie przeżywane na nowo przynajmniej na jeden z następujących sposobów: poprzez nawracające obrazy, myśli, sny, złudzenia, przebłyski pamięci albo poczucie ponownego przeżywania doświadczenia traumatycznego; lub poprzez cierpienie emocjonalne pojawiające się na skutek ekspozycji na coś, co przypomina o zdarzeniu traumatycznym.

4. Wyraźne unikanie bodźców, które przypominają o traumie (myśli, uczuć, rozmów, czynności, miejsc, ludzi).

5. Wyraźne symptomy lęku lub zwiększonego pobudzenia (np. trudności z zasypianiem, drażliwość, słaba koncentracja, nadmierna czujność, przesadne reakcje na niespodziewane bodźce, niepokój ruchowy).

6. Zaburzenia prowadzą do klinicznie istotnych poziomów cierpienia lub do upośledzenia funkcjonowania społecznego, zawodowego lub w innych ważnych dziedzinach albo stanowią przeszkodę w wykonywaniu niezbędnych zadań, na przykład utrudniają otrzymanie niezbędnej pomocy lub mobilizację osobistych zasobów (na przykład opowiedzenie bliskim o doświadczeniu traumatycznym).

7. Zaburzenia trwają co najmniej dwa dni, ale nie dłużej niż cztery tygodnie i występują w okresie czterech tygodni po zdarzeniu traumatycznym.

8. Zaburzenia nie są bezpośrednim skutkiem stosowania substancji psychoaktywnej (na przykład narkotyku lub leku) lub schorzenia ogólnomedycznego, nie wyjaśnia ich lepiej krótkotrwałe zaburzenie psychotyczne i nie są po prostu nasileniem uprzednio istniejącego zaburzenia osi I lub II.

Zespół stresu pourazowego (kryteria diagnostyczne według DSM-V)

1. Dana osoba przeżyła zdarzenie traumatyczne, w którym były spełnione obydwa warunki:

• • doświadczenie, bycie świadkiem lub styczność ze zdarzeniem lub zdarzeniami, które wiązały się ze śmiercią, zagrożeniem życia, poważnymi obrażeniami lub zagrożeniem integralności fizycznej, własnej lub innych;
  • reakcja obejmowała silny strach, poczucie bezradności i przerażenie. Uwaga: U dzieci mogło się to objawiać dezorganizacją zachowania lub pobudzeniem.

2. Zdarzenie traumatyczne jest nieustannie przeżywane na nowo przynajmniej w jeden z następujących sposobów:

• • nawracające, intruzywne i powodujące cierpienie wspomnienia zdarzenia, w tym obrazy, myśli i wyobrażenia. Uwaga: U małych dzieci mogą występować powtarzające się zabawy, w których wyrażane są treści związane z traumą;
  • nawracające, powodujące cierpienie sny o zdarzeniu. Uwaga: U dzieci mogą się pojawiać przerażające sny o nieokreślonej treści;
  • osoba zachowuje się tak, jakby zdarzenie traumatyczne nawracało (co obejmuje ponowne przeżywanie doświadczenia, złudzenia, halucynacje i przebłyski pamięci), w tym takie, które mają miejsce po przebudzeniu lub pod wpływem alkoholu. Uwaga: U małych dzieci może występować odgrywanie zdarzenia traumatycznego;
  • intensywne cierpienie psychiczne w chwili ekspozycji na sygnały wewnętrzne lub zewnętrzne, które symbolizują lub przypominają o zdarzeniu traumatycznym;
  • reaktywność fizjologiczna w momencie ekspozycji na wewnętrzne lub zewnętrzne sygnały, które symbolizują lub przypominają o zdarzeniu traumatycznym.

3. Uporczywe unikanie bodźców kojarzonych z traumą oraz stępienie ogólnej reaktywności (niewystępujące przed traumą), na co wskazują trzy (lub więcej) spośród poniższych:

• • dążenie do unikania myśli, uczuć lub rozmów kojarzonych z traumą;
  • dążenie do unikania działań, miejsc lub ludzi wywołujących wspomnienia traumy;
  • niezdolność przypomnienia sobie ważnego aspektu traumy;
  • wyraźnie ograniczone zainteresowanie ważnymi zajęciami lub udział w nich;
  • poczucie zobojętnienia lub wyobcowania;
  • ograniczony zakres afektu (na przykład niemożność doświadczania miłości);
  • poczucie braku perspektyw na przyszłość (na przykład klient nie spodziewa się udanej kariery, zawarcia małżeństwa, posiadania dzieci, normalnej długości życia).

4. Uporczywe objawy podwyższonego pobudzenia (niewystępujące przed traumą), na co wskazują dwa (lub więcej) spośród poniższych:

• • trudności z zasypianiem lub spaniem;
  • drażliwość lub wybuchy gniewu;
  • trudności z koncentracją;
  • nadmierna czujność;
  • przesadne reakcje na niespodziewane bodźce.

5. Zaburzenia (objawy w kryteriach B, C lub D) trwają ponad miesiąc.

6. Zaburzenia prowadzą do klinicznie istotnych poziomów cierpienia lub do upośledzenia funkcjonowania społecznego, zawodowego lub w innych ważnych dziedzinach.

Jak widać w obydwóch zespołach klinicznych – ostrej reakcji na stres oraz zespole stresu pourazowego (zaburzeniach stresowych pourazowych) kluczowe diagnostycznie jest stwierdzenie wystąpienia objawów z każdej z trzech grup – niechcianego ponownego przeżywania wydarzenia traumatycznego, unikania wspomnień dotyczących przeżytego wspomnienia traumatycznego oraz różnorakich przejawów wzmożonej drażliwości i nadmiernego pobudzenia emocjonalnego.

Oba zespoły w zasadzie nie różnią się od siebie objawowo – ASD jest po prostu rozpoznawany sytuacji występowania objawów w okresie krótszym niż 30 dni, PTSD to jednostka o znacznie dłuższym przebiegu.

Rozpoznanie zarówno ostrej reakcji na stres (ASD) jak i zespołu stresu pourazowego wymaga wdrożenia natychmiastowego leczenia. Terapia ma charakter złożony i zintegrowany łącząc ściśle zdefiniowane oddziaływania psychoterapeutyczne, farmakoterapię i przedłużoną opieką psychologiczną.

Program zintegrowanego leczenia zaburzeń pourazowych realizowany w Poradni HarmonyMed jest opisany tutaj.