Zaburzenia konwersyjne i dysocjacyjne cechują się tym, że w ich przebiegu następuje częściowa lub całkowita utrata prawidłowej integracji między wspomnieniami przeszłości, poczuciem własnej tożsamości, bezpośrednimi wrażeniami i kontrolą dowolnych ruchów ciała. Brak jednocześnie jest somatycznych (neurologicznych) zaburzeń, które mogłyby wyjaśnić źródło objawów.

Ujawnienie się zaburzeń konwersyjnych i dysocjacyjnych związane jest czasami  z doświadczeniem silnie stresującej sytuacji życiowej mającej charakter urazowy. Trudność w integracji takowego przeżycia jest powodem dezintegracji struktury psychicznej, mającej jednak zazwyczaj charakter krótkoterminowy (czasami średniookresowy) i odwracalny.

Do zaburzeń dysocjacyjnych i konwersyjnych należą następujące zespoły objawowe:

• Amnezja dysocjacyjna

W obrazie klinicznym kluczowym objawem jest utrata pamięci (całkowita lub częściowa) dotycząca ważnych, bieżących wydarzeń, zazwyczaj o charakterze urazowym lub stresowym. Często ujawnia się ona w kontekście doświadczenia sytuacji traumatycznej o znacznym nasileniu, trudnej do zintegrowania w kontekście dotychczasowych przeżyć pacjenta.

Brak jest współistniejących zaburzeń neurologicznych lub internistycznych, w wywiadzie nie stwierdza się też objawów psychotycznych. Należy również wykluczyć ewentualne przyjęcie niektórych środków psychoaktywnych.  

• Fuga dysocjacyjna

W obrazie klinicznym kluczowe są objawy amnezji dysocjacyjnej, ale ujawniające się w kontekście podejmowania pozornie celowych podróży poza miejsce zamieszkania lub pracy. Obserwowany jest (pozornie) dobry poziom funkcjonowania życiowego: umiejętność zadbania o zaspokojenie podstawowych potrzeb, adekwatnie dobry kontakt z innymi ludźmi, planowanie i realizowania nawet złożonych aktywności. Towarzyszy temu jednak całkowita niepamięć swojej właściwej tożsamości i wcześniejszej historii życia.  

Brak jest współistniejących zaburzeń neurologicznych lub internistycznych, w wywiadzie nie stwierdza się też objawów psychotycznych. Należy również wykluczyć ewentualne przyjęcie niektórych środków psychoaktywnych.  

• Stupor dysocjacyjny

W obrazie klinicznym kluczowy jest objawu braku zdolności do wykonywania lub ograniczenia wykonywania ruchów dowolnych – pacjent jest znieruchomiały lub skrajnie spowolniony. Towarzyszy temu brak reakcji na doświadczane przez niego bodźce zewnętrzne (np. światło, hałas, dotyk, ruch). W badaniu klinicznym nie stwierdza się współistniejących cech organicznego uszkodzenia OUN.

• Konwersyjne zaburzenia ruchu i czucia

W obrazie klinicznym kluczowy jest objaw całkowitej utraty lub znaczącego utrudnienia wykonywania ruchów dowolnych. Innym wariantem klinicznym tego zaburzenia jest utrata lub znaczące zaburzenia zmysłu czucia.

Do konwersyjnych zaburzeń ruchu i czucia zaliczamy: psychogenną afonię (całkowita niezdolność do mówienia lub drastyczne zaburzenia mowy), kurcz pisarski (niezdolność do pisania), psychogenne niedowłady, psychogenna abazja i szereg innych dysfunkcji. W badaniu klinicznym nie stwierdza się współistniejących cech organicznego uszkodzenia OUN. Objawy mają tendencję do przewlekania się i mogą prowadzić do inwalidyzacji

• Drgawki dysocjacyjne – napady rzekomopadaczkowe

W obrazie klinicznym stwierdza się napady drgawek przypominjące napady padaczkowe, ale zazwyczaj przebiegające bez istotnych cech klinicznych epilepsji. Nie dochodzi zazwyczaj do utraty przytomności chorego, nie stwierdza się też mimowolnego oddania moczu czy stolca. Brak jest również potwierdzenia padaczki w badaniu elektroencefalograficznym (EEG). Kontekst wystąpienia napadów jest często związany z sytuacjami dużego przeciążenia emocjonalnego i niemożnością poradzenia sobie s nim w inny, bardziej adekwatny psychologicznie sposób.     

• Konwersyjne zaburzenia czucia zmysłowego

W obrazie klinicznym stwierdza się istotne klinicznie zaburzenia pracy narządów zmysłów przebiegające bez cech organicznego uszkodzenia OUN.  Do tych zaburzeń należą: ślepota psychogenna, głuchota psychogenna oraz psychogenny zanik węchu i smaku. Obraz kliniczny jest zazwyczaj dramatyczny (np. nagła utrata wzroku), ale brak jest potwierdzenia uszkodzenia OUN w badaniach obrazowych.   

• Zespół depersonalizacji

Kluczowym objawem są uporczywie utrzymujące się intensywne odczucia nierealności samego siebie, swojego ciała oraz swoich myśli, przeżyć i emocji. Pacjenci relacjonują odczucia obcości swojego ciała (lub jego części), czasami odczucia „bycia poza ciałem”, obserwowania samego siebie („jakbym był gdzieś z góry”), utraty kontroli nad swoim ciałem, nierealności lub obcości swoich myśli lub przeżyć. Inaczej niż w zespołach psychotycznych towarzyszy temu poczucie absurdalności (lub dziwaczności) tych przeżyć często z współistniejącym lękiem. Czasami zespół depersonalizacji przebiega z swoistym spłyceniem afektywnym, zobojętnieniem emocjonalnym i wycofaniem z relacji społecznych.  

• Zespół derealizacji

Kluczowym objawem są uporczywie utrzymujące się intensywne odczucia nierealności, sztuczności oraz obcości otaczającego świata pomimo towarzyszącej temu świadomości, iż jest to znane otoczenie. Pacjent relacjonuje iż doświadcza otaczającej go rzeczywistości jakby „był za szybą”, ma poczucie że „jest tak jakby oglądał jakiś film”. Inaczej niż w zespołach psychotycznych towarzyszy temu poczucie absurdalności (lub dziwaczności) tych przeżyć często z współistniejącym lękiem. Czasami zespół derealizacji przebiega z swoistym spłyceniem afektywnym, zobojętnieniem emocjonalnym i wycofaniem z relacji społecznych. 

Zaburzenia dysocjacyjne często występują łącznie – fudze dysocjacyjnej towarzyszy amnezja, zespół depersonalizacji przebiega razem z zespołem derealizacji.

W sytuacji długoterminowego czasu trwania objawów dysocjacyjnych oraz ich bardzo znaczącego ich nasilenia stwierdza się dysocjacyjnej struktury osobowości. W skrajnych przypadkach może być rozpoznana osobowość wieloraka – zdiagnozowanie jej wymaga bardzo starannej obserwacji klinicznej.

Pracujący w Poradni HarmonyMed specjaliści psychiatrzy prowadzą wnikliwą diagnozę i leczenie farmakologiczne (objawowe) zaburzeń dysocjacyjnych i konwersyjnych.

Należy jednak pamiętać, iż najważniejszą metodą leczenia w wypadku tych schorzeń jest długoterminowa psychoterapia psychodynamiczna. Daje ona perspektywę znaczącej i trwałej poprawy samopoczucia pacjentów lub nawet trwałego wyleczenia.