Na czym polegają zaburzenia rytmu okołodobowego?

Wiele procesów fizjologicznych, obejmujących również aktywność układu endokrynnego (hormonalnego) oraz nerwowego, podlega okołodobowej regulacji. Oznacza to, że naturalnym zjawiskiem jest występowanie określonych wzorców aktywności o określonych porach dnia (np. poranny „wyrzut” kortyzolu z nadnerczy czy występowanie poczucia senności w godzinach wieczornych lub nocnych). Regulacja tych procesów zależna jest od wielu czynników, a za najważniejszy z nich uważany jest tzw. zegar biologiczny.

Zegar biologiczny reguluje pracę organizmu przy pomocy hormonu zwanego melatoniną. Jej uwalnianie jest zależne od poziomu ekspozycji siatkówki oka na światło niebieskie. Przy zmniejszaniu się naświetlenia z szyszynki uwalniana zostaje melatonina, której zadaniem jest „przygotowanie” organizmu do zaśnięcia.

W związku z tym za najważniejszy czynnik warunkujący rytm okołodobowy można uznać ekspozycję na światło. Wiemy jednak, że nie jest to jedyny czynnik – do pozostałych możemy zaliczyć m.in. pory przyjmowania posiłków, aktywność fizyczną, społeczną czy umysłową oraz tzw. „zegary cywilizacyjne” – wszechobecne zegarki, telefony, komputery, cały czas informujące nas o godzinie i porze dnia.

Optymalne godziny snu i czuwania różnią się między różnymi osobami, mogą również zmieniać się z wiekiem. Taki osobisty „wzorzec” godzinowy nazywany jest chronotypem. Większość populacji należy do chronotypu pośredniego, czyli kładzie się i wstaje w godzinach „typowych” dla danego społeczeństwa, kultury, obszaru geograficznego. Część osób kładzie się i wstaje w godzinach wcześniejszych, taki chronotyp nazywa się często „skowronkiem”. Inna grupa – tzw. „sowy” mają skłonność do kładzenia się i wstawania o późnych godzinach.

Czasem rytm okołodobowy ulega istotnej desynchronizacji – pory, w których organizm jest predysponowany do snu lub czuwania nie odpowiadają optymalnym dla danej osoby godzinom takiego rodzaju funkcjonowania. W sytuacjach, w których w istotny sposób wpływa to na funkcjonowanie osoby i jej samopoczucie, możemy podejrzewać występowanie zaburzenia rytmu okołodobowego.

Jakie są najczęstsze postaci zaburzeń rytmu okołodobowego?

Do najczęstszych zaburzeń rytmu okołodobowego zaliczamy:

• zespół opóźnionej fazy snu – mamy z nim do czynienia, gdy senność i sen przychodzą o bardzo późnych godzinach. Zazwyczaj nie stanowi to klinicznie istotnego problemu, jeśli taka osoba może w godzinach rannych spać bez ograniczeń. Jeśli jednak zewnętrzne czynniki (szkoła, praca itp.) wymagają wczesnego wstawania, może dojść do deprywacji snu, negatywnie odbijającej się na stanie zdrowia i samopoczuciu. Zespół opóźnionej fazy snu szczególnie często jest problemem osób młodych (poniżej 30 roku życia), prowadzących aktywne życie w godzinach wieczornych i nocnych. Z wiekiem naturalnym zjawiskiem jest przesuwanie się fazy snu do godzin wcześniejszych.
• zespół przyspieszonej fazy snu – analogicznie, mamy z nim do czynienia, gdy senność przychodzi wcześnie, co prowadzi do wybudzania się o bardzo wczesnych godzinach – w nocy lub wcześnie rano. Zazwyczaj występuje u osób starszych. Pacjenci zgłaszają się ze skargą, że nie mogą spać „do rana”, przez co wstają wcześnie, krzątają się po domu i budzą innych członków rodziny.
• zespół nieregularnego rytmu okołodobowego – charakteryzuje się mocno zmiennymi porami snu i czuwania w kolejnych dniach, jest często związany ze zmiennym wzorcem aktywności okołodobowych, np. pracą zmianową i prowadzeniem nieregularnego trybu życia.
• zespół związany z częstą zmianą stref czasowych – „jet lag”, występujący często u osób dużo podróżujących służbowo, które nie mają możliwości adaptowania się do stref czasowych, między którymi się przemieszczają.

Jak diagnozujemy zaburzenia rytmu okołodobowego?

Diagnoza stawiana jest przez lekarza, przede wszystkim obejmuje dokładny wywiad, w szczególności skupiający się na wzorcu zachowań i aktywności okołodobowych. W wielu przypadkach klinicznych wskazane jest wykonanie tzw. aktygrafii, czyli długoterminowego, całodobowego monitorowania aktywności ruchowej oraz innych parametrów (np. ekspozycji na światło). Zazwyczaj takie badanie trwa 7-14 dni, wykonywane jest przy pomocy aktygrafu, czyli urządzenia przypominającego zegarek osobisty, które jest zakładane w pasie lub na nadgarstek. Często wskazane jest również prowadzenie tzw. dzienniczka snu.

Powyżej opisane metody w zdecydowanej większości przypadków wystarczają do postawienia diagnozy, wszystkie są dostępne dla pacjentów Harmony Med.

Jak leczymy zaburzenia rytmu okołodobowego?

Leczenie zaburzeń rytmu okołodobowego obejmuje przede wszystkim zmiany wzorca aktywności i oddziaływania behawioralne, wspierane dodatkowymi metodami – farmakoterapią preparatami melatoniny oraz fototerapią (która może być stosowana w warunkach domowych przez pacjenta). W niektórych przypadkach wskazane może być zastosowanie ustrukturyzowanego protokołu leczenia w nurcie psychoterapii poznawczo-behawioralnej.