Zaburzenia somatyzacyjne oraz zaburzenia wegetatywne pod postacią somatyczną (nerwice układowe) należą do grupy zaburzeń nerwicowych, w przebiegu których dominują skargi na objawy fizykalne. Zaliczane są (wraz z uporczywymi bólami psychogennymi i zaburzenia hipochondrycznymi) do tak zwanych zaburzeń somatoformicznych – schorzeń równie często występujących jaki i rzadko właściwie rozpoznawanych i leczonych.

Obraz kliniczny zaburzeń somatoformicznych przypomina różnorakie choroby somatyczne. Tłem dolegliwości nie jest jednak rzeczywiste uszkodzenie narządów wewnętrznych a doświadczane przez pacjenta negatywne stany emocjonalne smutek, napięcie, niepokój i lęk. Co ciekawe same objawy emocjonalne w ogóle nie muszą być bezpośrednio przeżywane – upraszczając można powiedzieć, iż nerwica „umiejscawia się w ciele” a nie w psychice.

Efektem takowego obrazu klinicznego są trudności diagnostyczne i terapeutyczne – pacjenci często latami są diagnozowani internistycznie, podejmowane są różne formy leczenia i brak jest jakichkolwiek znaczących efektów klinicznych. Dopiero postawienie właściwego rozpoznania i podjęcie złożonej terapii przynosi im ulgę w cierpieniach. 

Zaburzenia somatyzacyjne przebiegają zazwyczaj z zróżnicowanym obrazem klinicznym, którego dominującym elementem są liczne i częste skargi pacjenta na wiele różnych, często zróżnicowanych się dolegliwości somatycznych. Skargi te nie tworzą całościowego obrazu przypominającego jakąś konkretnej jednostkę kliniczną – nie ma więc przesłanek pozwalających zdiagnozować jakąś konkretną chorobę czy kilka chorób somatycznych. Obraz kliniczne jest rozmyty, niespójny i chaotyczny, ale odczuwane przez chorych cierpienie może być bardzo intensywne.

Pacjenci najczęściej wypowiadają pojawiające się z zmienną intensywnością i częstotliwością skargi dotyczące:

• układu oddechowego: zatykanie w gardle, kula histeryczne (subiektywne odczucie obecności ciała obcego w krtani i tchawicy), duszność, przyspieszony lub spłycony oddech, uporczywy kaszel
• układu sercowo-naczyniowego: bóle / ucisk w klatce piersiowej, przyspieszone bicie serca, uderzenia krwi do głowy, pulsowanie krwi
• układu pokarmowego: bóle brzucha, biegunki, zaparcia, wzdęcia, nudności, pieczenie w gardle i przełyku, zgaga, aerofagia, czkawka

W przebiegu zaburzeń somatyzacyjnych skargi pacjentów też mogą jednak dotyczyć innych narządów, pojawiają się więc też:

• bóle głowy, ucisk głowy, zawroty głowy, zaburzenia widzenia (błyski), dokuczliwy świst / piszczenie w uszach, bóle i sztywnienie karku
• poczucie mrowienia, cierpnięcia, swędzenia, czy pieczenia różnych obszarów ciała, uczucie nadmiernego gorąca lub zimna, nadmierna potliwość, nadmierna (subiektywnie odczuwana) suchość skóry
• dysuria (bolesne oddawanie moczu), ciągłe parcie na mocz, częste oddawanie moczu (pęcherz neurogenny)

Objawom somatyzacyjnym często towarzyszą następcze objawy stricte emocjonalne – wzmożony lęk, silny niepokój, rzadziej napady paniki, poczucie zagrożenia, obniżony nastrój. Zazwyczaj są one jednak przeżywane przez pacjentów jako następstwo a nie przyczyna doświadczanych cierpień somatycznych. Pacjenci niechętnie przyjmują nerwicową diagnozę ich dolegliwości – dopiero wykluczanie somatycznego tła choroby skłania ich do podjęcia właściwego leczenia

Zaburzenia wegetatywne występujące pod postacią somatyczną (nerwice układowe) cechują się obrazem klinicznym o bardziej zwartym charakterze. Objawy dotyczą zazwyczaj jednego narządu (np. serca) lub układu (np. układu oddechowego), ich nasilenie często związane jest z doświadczenie nagłego bądź przewlekłego stresu.

Nie przypadkowo więc szczególnie często nerwice układowe związane są z funkcjonowaniem układów kontrolowanych głównie przez nerwowy układ autonomiczny, m.in. układu sercowo-naczyniowego, oddechowego czy pokarmowego. Nadmierne pobudzenie układu współczulnego z towarzyszącymi im fizjologicznymi objawami dystresu jest jedną z kluczowych przyczyn rozwoju tych schorzeń.

Do najczęstszych nerwic układowych należą:

• Nerwica serca (Zespół da Costa, Zespół serca żołnierskiego, dystonia neurowegetatywna). Obraz kliniczny jest stosunkowo charakterystyczny, aczkolwiek często objawy są błędnie interpretowane jako wyraz bardzo poważnych chorób serca, np. zawału serca, zaburzeń rytmu serca czy też napadowego częstoskurczu

Objawy bazowe: kołatania serca, przyspieszone bicie serca (częstoskurcz nerwicowy), ból i ucisk w klatce piersiowej,

Objawy współistniejące emocjonalne: silny niepokój towarzyszący napadom, lęk przed śmiercią, czasami napady paniki, bezsenność

Objawy współistniejące somatyczne: duszność, uczucie zatykania (braku powietrza), hiperwentylacja, osłabienie, nadmierne zmęczenie, potrzeba odpoczynku, nadmierne pocenie się, czasami bóle i zawroty głowy, problemy z koncentracją uwagi

Etiologia: kluczowe jest narażenia na przewlekły stres o znacznym nasileniu (dystres), przeciążenie emocjonalne, brak odpoczynku, poza tym predyspozycje osobowościowe (neurotyczna, narcystyczna lub anankastyczna struktura osobowości)

• Nerwica żołądka. Obraz kliniczny mało swoisty, trudny diagnostycznie. Często mylona z zespołami o nieco zbliżonej dynamice objawów, ale innej (stricte somatycznej lub psychosomatycznej) etiologii.

Objawy bazowe: bóle brzucha, mdłości, nudności, wzdęcia, gazy, biegunki, czasami wymioty, pieczenie przełyku i zgaga, rzadziej zaparcia, nieprzyjemne parcie na stolec, ciężkość po każdym posiłku

Objawy towarzyszące emocjonalne: rozdrażnienie, niepokój, lęk, napięcie emocjonalne

Objawy towarzyszące somatyczne: osłabienie, czasami kołatania serca, duszności

Etiologia: kluczowe jest narażenia na przewlekły stres o znacznym nasileniu (dystres), przeciążenie emocjonalne, niezdrowy tryb życia (jedzenie w pośpiechu), poza tym predyspozycje osobowościowe (neurotyczna  lub anankastyczna struktura osobowości)

• Psychogenny zespół oddechowy. Obraz kliniczny mało swoisty, trudny diagnostycznie. Zbliżony objawowo do niektórych przewlekłych chorób układu oddechowego (np. obturacyjnej niewydolności oddechowej, gruźlicy, sarkoidozy).

Objawy bazowe: duszność, poczucie braku powietrza, napadowy, męczący kaszel, napadowa hiperwentylacja, czkawka

Objawy towarzyszące emocjonalnie: lęk, niepokój, poczucie zagrożenia życia, czasami znużenie, osłabienie

Etiologia: mało znana, predyspozycje osobowościowe (zależna, lękowa lub unikająca struktura osobowości), narażenie na przewlekły dystres – zwłaszcza w obszarach stresogennych dla pacjenta (np. separacja, wyjazd z domu, emigracja, zmiana pracy, trudności materialne)

W obowiązującej w Stanach Zjednoczonych klasyfikacji DSM-V stworzono nową, całościową kategorię diagnostyczną – Zespoły z objawami somatycznymi (Somatic Symptom Disorder, SSD). Ta nowa kategoria diagnostyczna obejmuje poprzednie kategorie czyli: zaburzenia pod postacią somatyczną, nerwice układowe i hipochondrię. Nacisk położony jest na obecność symptomów somatycznych, bez względu na to, czy mają one medyczne wyjaśnienie, czy też nie. Problemy zdrowotne ujmowane są jako kluczowe w życiu jednostki. Diagnozę stawia się na podstawie jednego lub kilku symptomów. Istotną rolę odgrywa koncentracja myśli, uczuć i zachowań pacjenta wokół stanu zdrowia. Objawy występują trwale, zwykle powyżej 6 miesięcy.

Pracujący w Poradni HarmonyMed specjaliści psychiatrzy prowadzą wnikliwą diagnozę i leczenie farmakologiczne (objawowe) zaburzeń somatyzacyjnych i nerwic układowych.

Należy jednak pamiętać, iż najważniejszą metodą leczenia w wypadku tych schorzeń jest psychoterapia – zarówno psychodynamiczna jak i poznawczo-behawioralna. Daje ona perspektywę znaczącej i trwałej poprawy samopoczucia pacjentów lub nawet trwałego wyleczenia.

W Poradni HarmonyMed mamy wypracowany całościowy, zintegrowany model leczenia zaburzeń somatyzacyjnych i nerwic układowych. Więcej o nim przeczytasz tutaj.